Bilindiği gibi Kovid-19’un etkeni bir korona virüs. Bunlar zorunlu hücre içi paraziti olduğu için dış koşullara uzun süre dayanamazlar. Yine de etrafındaki koruyucu zar sayesinde vücut dışında ve eşyalar üzerinde birkaç güne kadar canlı kalıp bulaşabilmektedirler. Çapları 75-160 milimikron kadardır. Gözümüzde canlandırabilmek için: 500-1000 kadar virüs bir araya geldiğinde ancak bir saç teli kalınlığında olur. Korona virüslerin 7-8 türü enfeksiyon oluşturabilmektedir. Çevresinde bulaşma, tutunma ve antijenitede rol oynayan dikensi çıkıntılar (Spike proteinleri) bulunur. 2002’deki Sars salgını ile 2012’deki Mers enfeksiyonları da korona virüsler tarafından oluşturulan enfeksiyonlardır.
Korona virüsler ya direkt damlacık yoluyla ağız, burun veya bazen gözden ya da dolaylı olarak eller ve eşyalara temas yoluyla bulaşabilir. Ağız-burun bölgesine bulaşan virüsler burada birkaç gün çoğalır ve özellikle akciğerler olmak üzere çeşitli organlara yayılır. Alerji ve gribal enfeksiyonlarla karışırsa da ciddi vakalarda inatçı ateş ve kuru öksürüğün olması ve nefes darlığı oluşması Kovid-19 hastalığını düşündürür. PCR test pozitifliği veya tipik akciğer bulguları tanının kesinleşmesine yardımcı olur. Kovid-19 sadece akciğerlerde değil vücudun birçok bölgesine ait belirtiler verebilir. Birçok organa ait komplikasyon ve arazlara yol açabilir.
Virüs toplumda ne kadar çok yayılırsa ve aşı gibi tedbirlerle bertaraf edilemezse o kadar çok mutasyonlar oluşabilir ve bu mutasyonlar sonucu değişik tip varyant korona virüs enfeksiyonları ortaya çıkabilir. Şimdiye kadar ortaya çıkan başlıca varyantlar alfa, beta, delta ve lambda virüs varyasyonlarıdır. Kaynaklandığı ülkelere göre başlıca varyantlar ise İngiltere, Güney Afrika, Brezilya, Kaliforniya, New York ve Hindistan varyantları olarak sayılabilir. Halen yeni varyantların ortaya çıkmakta olduğu bildirilmektedir.
Peki, varyant virüslerin ne gibi riskleri olabilir, bunların başlıcaları şunlardır:
Varyant virüsler daha kolay ve hızlı bulaşabilir, daha öldürücü olabilir, enfeksiyon daha ağır seyredebilir, daha genç yaşları tutabilir, tanı testlerinden kaçabilir, aşının etkisinin azalmasına yol açabilir. Bütün bunlar belirsizlikleri de beraberinde getirerek mücadeleyi zorlaştırabilir. Nitekim son zamanlarda hâkim olan delta varyantında bu değişimlerin birçoğu görülmektedir.
Son zamanlarda Kovid-19 tedavisinde kullanılan favipiravir vb. antiviral ilaçların yeterli etkinlikte olmadığının anlaşılması ve yan etkilerinin fazlalığı nedeniyle artık ilaç tedavisinden ziyade korunmanın ön plana çıktığı görülmektedir. Bunda da maske, mesafe ve el dezenfektanı kullanımı gibi klasik tedbirlerin yanısıra AŞILAMA da büyük önem arz etmektedir.
KOVİD AŞILARI
Aşılar normalde uzun yılların çalışmaları sonucu onay alır ama Kovid-19 hızla dünyaya yayıldığı ve milyonlarca kişiyi etkilediği için şu an acil kullanım onayı ile uygulanmaktadır.
Dünyada 4 çeşit viral aşı imalatı yapılmaktadır. Detayları ise şu şekilde:
1-İnaktive aşılar:
Virüsler çeşitli yöntemlerle inaktive edilir yani vücutta üreyemez, hastalık yapamaz ama antijen vasfını korur. Bu tür aşılarda yan etki azdır. Fakat etki yüzdesi biraz daha düşük olabilir. Örn: Sinovac ve Polio gibi.
2-Canlı aşılar:
Burada zayıflatılmış ama canlı virüsler kullanılır. Antijen etkisi güçlü ve genelde uzun sürelidir. Örn: Kızamık Aşısı.
3-mRNA tabanlı aşılar:
Virüsün tamamı değil, virüsün genetik bilgisini taşıyan protein yapılı mRNA zincirinden bir parça alınır. Vücuda girebilmesi için yağla kaplanıp aşı olarak verilir. Aşı vücuda girince hücrelerin korona virüsteki diken (Spike) proteinini üretmelerini sağlıyor ve buna karşı antikorlar gelişiyor. Yani korona virüslerin hücreye girmesini sağlayan dikensi proteinin kopyası üretilmiş ve bu şekilde antijenik etki meydana gelmiş oluyor. Örn: Moderna ve Pfizer-Biontech aşısı.
4-Viral vektör tabanlı aşılar:
Bunda zayıflatılmış korona virüs parçası başka tür bir virüsün (çoğunlukla adenovirüslere) içine konularak bu vekil virüsler aşı olarak verilir ve bunlara karşı antikor oluşması beklenir. Genelde tek doz uygulanır ve oldukça etkilidir. Örn: Astra Zeneca, Sputnik V ve Johnson and Johnson aşıları.
Dünyada 150 civarında Kovid-19 aşı çalışması yapılmaktadır.
BUGÜN İÇİN EN ÇOK KULANILAN ONAY ALMIŞ KOVİD-19 AŞILARI:
| Ülke | Firma veya aşı adı | Kullanılan teknik | Etkinlik | Saklama |
| ABD | Pfizer/Biontech | mRNA | %95 | -70°C’de 6 ay |
| ABD | Moderna | mRNA | %90-95 | -20°C’de 6 ay |
| Çin | Sinovac | İnaktif | %90 | +4°C’de 6 ay |
| İngiltere | Oxford/Astra Zeneca | Viral vektör | %70 | +4°C’de 6 ay |
| Rusya | Sputnik-V | Viral vektör | %91 | +4°C’de 6 ay |
AŞILARIN YAN ETKİLERİ:
- Lokal olarak; şişlik, kızarıklık, ağrı vs.
- Genel olarak; Ateş, myalji, halsizlik, baş ağrısı, kusma, ishal vs.
AŞI KARŞITLIĞI SEBEPLERİ:
1-Bu hastalık ve aşılarla ilgili yanlış bilgilenmeler.
2-Aşı karşıtlarının bu ortamdan değişik şekillerde nemalanıyor olması. Örn: Çeşitli ürün, ilaç vb. maddeleri pazarlamaları.
3-Sosyal medyadaki çeşitli komplo teorileri.
Aşı olunmadığında:
- Hastalık yaygınlaşacak ve ölümler artacak.
- Korona virüslerin mutasyonları ve varyantları artacak.
- Toplum bağışıklığı sağlanamadığında çeşitli iş, turizm ve ekonomik kayıplar ortaya çıkacak.
- Pandeminin uzun sürmesi toplumda psikolojik sorunların artmasına yol açacak.
- Eğitim faaliyetleri aksayacağı için belki bir nesil kaybedilebilecek.
AŞILAMADA FAZ ÇALIŞMALARI:
Aşı hazırlıkları yapılırken öncelikle altyapısı uygun tesislerde etkili olduğu düşünülen molekülün tarama ve değerlendirmeleri yapılır. Sonra hayvanlar üzerinde deneme çalışmaları yapılır. Daha sonra insanlar üzerinde aşının etkinliği, yan etkileri, etkili dozu ve güvenirliği gibi konularla ilgili faz çalışmalarına geçilir.
FAZ-1: Aşı az sayıda gönüllüde etki, yan etki, doz ve güvenirlik yönünden değerlendirilir.
FAZ-2: Aynı çalışmalar birkaç yüz gönüllüde yapılır, plasebolar da verilir.
FAZ-3: Aşı bu defa binlerce gönüllü üzerinde denenir, plasebolar da kullanılır.
Bu çalışmalar birkaç bölge ve ülkede yapılır. Kimlere aşı kimlere plasebo verildiği etkileşim olmaması için baştan söylenmez. Kişiler ancak sonradan bilgilendirilir.
Yerli Kovid-19 Aşısı Türkovac
Kovid aşıları dünyada birçok ülke tarafından geliştirilmeye çalışılmaktadır. Bizde de Erciyes Üniversitesi ve Sağlık Bakanlığı iş birliğiyle Türkovac isimli inaktif yerli aşı için faz-3 çalışmaları devam etmekte olup muhtemelen yılbaşından önce hazır olması beklenmektedir.
Dr. Hüseyin Çayır
Enfeksiyon Hastalıkları Uzmanı
